Nghìn lẻ một đêm – Tuyệt tác văn học dân gian Ả Rập

Với bối cảnh rộng lớn trải dài từ Đông sang Tây, nhiều chủ đề và nhân vật đa dạng, tình tiết bất ngờ, ngôn ngữ phong phú, nghệ thuật kể chuyện tài tình với kết cấu “truyện lồng trong truyện”, mở ra vô vàn tình tiết hấp dẫn, Nghìn lẻ một đêm đã xây dựng nên một thế giới thấm đẫm màu sắc văn hóa Hồi giáo và bao quát đời sống của người dân Ả Rập, từ thực tại cũng như trong cảnh thần tiên ma quái. Người Ả Rập vẫn cho pho sách này là một tấm gương vĩ đại ai nấy có thể nhìn vào đấy mà suy ngẫm, mà soi xét bản thân mình.

Ấn phẩm Nghìn lẻ một đêm phiên bản mới, đẹp mắt với một số điểm đáng chú ý sau:

Bản dịch quan trọng và được yêu thích nhất

Năm 1704, nhà Đông phương học kiêm dịch giả nổi tiếng người Pháp Antoine Galland xuất bản phần đầu của dịch phẩm Les mille et une nuits (Nghìn lẻ một đêm), dựa trên quyển sách Ba Tư cổ Hazār Afsān (Một ngàn truyện), dịch trực tiếp từ ngôn ngữ Ả Rập ra tiếng Pháp. Qua bản dịch của Galland, người phương Tây và sau đó là thế giới, lần đầu tiên được biết đến và đã trở nên say mê những câu chuyện về phương Đông huyền bí trong Nghìn lẻ một đêm.

Bản Nghìn lẻ một đêm của Galland bổ sung một số câu chuyện vốn không xuất hiện trong bản thảo Hazār Afsān, mà được ông sưu tầm riêng từ người bạn Hannah Diab, một người kể chuyện rong: đó là những câu chuyện nổi tiếng mà ngày nay cả trẻ em lẫn người lớn khắp nơi đều thuộc, như chuyện Alladin và cây đèn thần, hay Ali Baba với câu thần chú “Vừng ơi, hãy mở ra” huyền thoại. Mặc dù sau này có một số bản dịch khác được cho là đầy đủ hơn, nhưng chưa có bản dịch nào được yêu thích và giữ vị trí quan trọng như bản của Galland. Bản dịch của Galland cũng được các nhà nghiên cứu văn học đánh giá cao nhất, bởi đó không chỉ đơn thuần là một văn bản chuyển ngữ, mà còn thể hiện rõ sự tinh tế và am hiểu văn hóa của người dịch.

Từ 1704 đến 1782 trong vòng 78 năm, bản dịch của Galland được in lại hơn bảy mươi lần. Trong điều kiện của thế kỷ 18, phương tiện và kỹ thuật ấn loát thô sơ, công nghiệp giấy chưa phát triển, tỷ lệ người biết đọc và biết viết cũng chưa cao, đó là một thành công vượt trội. Từ bản của Antoine Galland, Nghìn lẻ một đêm được dịch ra nhiều thứ tiếng và xuất bản trên khắp thế giới.

Tại Việt Nam, đã có một số bản dịch Nghìn lẻ một đêm được xuất bản, nhưng phổ biến và được yêu thích hơn cả là bản dịch của nhà báo, nhà văn Phan Quang, dịch từ nguyên bản tiếng Pháp Les mille et une nuits của Antoine Galland. Bản dịch này lần đầu ra mắt tại Việt Nam năm 1981, và đã được tái bản chính thức 45 lần cho đến nay.

Công trình chuyển ngữ của hai tên tuổi nổi tiếng

Nhà Đông phương học Antoine Galland là người đầu tiên tổng hợp và dịch Nghìn lẻ một đêm. Sau khi học tiếng Hy Lạp và La Tinh, Galland  trở thành thư ký riêng của sứ thần Pháp tại Constantinople, sau đó làm người sưu tầm đồ cổ cho vua Louis XIV. Nhờ vậy, Galland chu du qua nhiều vùng đất Tây Á, học thêm tiếng Thổ Nhĩ Kỳ, Ba Tư, Ả Rập và nghiên cứu văn hóa, phong tục, tôn giáo của dân bản địa, sau đó thực hiện nhiều công trình khảo cứu và dịch thuật giá trị, như bản dịch kinh Qur’an của đạo Hồi, tập truyện cổ Ấn Độ, truyện về các hoàng đế Thổ Nhĩ Kỳ và nổi tiếng nhất là bộ Nghìn lẻ một đêm.

Năm 1709, ông giữ chức Chủ nhiệm khoa Ả Rập học tại Collège de France cho đến khi qua đời.

Dịch giả Phan Quang là nhà báo lão thành đã có nhiều đóng góp cho nền báo chí Việt Nam. Ông còn là một nhà văn hóa, nhà quản lý đã từng giữ nhiều vị trí quan trọng. Bên cạnh đó, ông cũng dịch sách và sáng tác đa dạng thể loại: phóng sự, tiểu luận, truyện ngắn, bút ký, truyện dịch.

Nổi bật nhất trong các ấn phẩm dịch của dịch giả Phan Quang là bộ Nghìn lẻ một đêm. Để hoàn thành bộ sách đồ sộ này, dịch giả Phan Quang vừa dịch, vừa nghiên cứu về văn hóa Ả Rập từ những năm 1970.

Bản in đẹp mắt

Trong lần tái bản này, Đông A giữ lại đầy đủ và trọn vẹn tất cả những truyện mà dịch giả Phan Quang chuyển ngữ dựa vào bản in Les mille et une nuits của Antoine Galland do nhà xuất bản Anh em Garnier (Librairie Garnier Frères) phát hành năm 1921. Đông A cũng giữ lại và trình bày theo đúng nguyên tác toàn bộ tranh vẽ minh họa trong bản in của nhà Anh em Garnier, đồng thời bổ sung một số minh họa từ ấn bản tiếng Đức do nhà Verlag von Emil Strauß phát hành năm 1897, với mong muốn đưa đến bạn đọc một cuốn sách sống động về thế giới Ả Rập cùng những câu chuyện nhiệm màu của nàng Scheherazade.